Klasycznym język chiński tak się ma do współczesnych języków chińskich jak łacina do języka rumuńskiego czy włoskiego; a przekładanie tekstów z klasycznego języka chińskiego na języki europejskie ma niewiele wspólnego z tym, co zwykliśmy nazywać w naszej kulturze sztuką przekładu. Powody tego są dwa: po pierwsze diametralne różnice w strukturze języków oryginału i przekładu; po drugie odmienność w sposobie przedstawiania myśli czy strukturze dyskursu.
W klasycznym języku chińskim nie występują takie (wydawało by się nieodzowne) elementy gramatyki jak: liczba gramatyczna rzeczowników albo czas gramatyczny czasowników. Granice między różnymi częściami mowy (kategoriami gramatycznymi) są tak blado zarysowane, iż starożytni Chińczycy nawet ich nie dostrzegali.
Weźmy na przykład traktaty strategii militarnej. Nie sposób w nich czasem rozsądzić czy należy dajmy na to atakować „skrzydło wroga” czy „skrzydła wroga1” czy też może należało by to przetłumaczyć: “atak na skrzydło wroga”. Na niedomiar złego słowo „wróg” jest często pomijane i tłumacz (czy też inny czytelnik) sam się musi domyślić, że chodzi o wroga. W innym znowu miejscu słowo „człowiek” użyte jest w znaczeniu wroga, a w jeszcze innym miejscu to samo słowo oznacza własnego żołnierza. Zdarza się również, iż słowo „człowiek” użyte jest swym pierwotnym znaczeniu.
Nie wspominając już o tym, iż znaczenia pewnych słów czy zwrotów nie jesteśmy już dzisiaj w stu procentach pewni. A jako że jest to język martwy, nie mamy też pod ręką native speakera, który mógłby rozwiać nasze wątpliwości.
Co zaś do dyskursu to jest on lakoniczny i metonimiczny aż do bólu. Tłumacz musi częstokroć sam zdecydować jak “uzupełnić tekst”, jeśli tego bowiem nie uczyni zostanie z wyrażeniem typu: „widzieć słońce i księżyc nie jest jasnym (=mądrym) okiem” (見日月不為明目2 – Sztuka wojny wg Sun Wu, rozdział 4. w moim przekładzie: „Jeśli ktoś dostrzega słońce i księżyc, nie znaczy to, że ma sokoli wzrok3”).
Aby lepiej uzmysłowić niewtajemniczonym osobom zawiłości klasycznej chińszczyzny, zamieściłem poniżej dwa fragmenty wyjęte ze Sztuki Wojny wg Sun Bina w trzech przekładach. Różnice między nimi, mówią same za siebie (na te różnice nakłada się jeszcze kolejny problem, a mianowicie fakt, iż tekst autorstwa Sun Bina nie zachował się w całości,4 co uwidacznia oryginał pierwszego fragmentu, gdzie kwadraciki oznaczają znaki dziś już nie do odczytania).

Obaj Sunowie oraz garstka ich tłumaczy
Fragment pierwszy
Oryginał 1:
邋軍以索陣,茭肄以囚逆,陳師以危□,射戰以雲陣,御裡以羸渭,取喙以闔燧,即敗以包□,奔救以皮傅,燥戰以錯行。用□以正□,用輕以正散,攻兼用行城。□地□□用方,迎陵而陣用刲5
Przekład 1.1
“To hunt down the (enemy’s) army, use an elongated formation;
labor and exhaust them by constraining and contravening them.
“To deploy the regiments, use an endangering … formation.
“Engage in arrow warfare with the Cloud Formation.
“Defend against and surround (the enemy) with an entangled,
flowing formation.
“Seize the (enemy’s) fierce beak with a closing envelopment.
“Attack the already defeated by wrapping and seizing them.
“When racing to rescue an army, employ a close formation.
“In fierce combat, use alternated rows.
“Employ heavy troops in order to attack light troops.
“Employ light (troops) in order to attack the dispersed.
“When attacking mountain cliffs, employ the ‘Arrayed Walls.’
“On … terrain employ a square (formation).
“When you confront heights and deploy (your forces), employ a piercing formation …6”
Przekład 1.2.
Use the suo* formation (tr.: The * indicates that the meaning is not clear. The same applies to other asterisks in this chapter.) to attack the enemy and the qiuni* formation to exhaust him. When there is an exchange of crossbow arrows, use the yun* formation. Counter the enemy encirclement with yingwei formation (probably a kind of extended formation — ed.). Strike at the enemy vanguard with hesui formation (probably a kind of formation that blocks roads and passes — ed.). Rush reinforcements to friendly forces in need with pifu* formation. Use cuohang formation (probably a kind of staggered formation — ed.) to clamour for battle. … Use a light brigade to annihilate the enemy remnants. Use xingcheng (a kind of equipment that enables the troops to fight an enemy positioned at a high point — ed.) when storming a walled city…. When confronted with enemy entrenched on high ground, use gui formation (gui is a ceremonial jade object held by the kings of ancient times; it is shaped round at the top and square at the bottom — ed.).7
Przekład 1.3.
…, rzucając się na wroga, użyj formacji sznura; aby zmęczyć przeciwnika, użyj formacji zdradzieckiego oblężenia; stając twarzą w twarz z wrogiem, zastosuj niebezpieczną .…; w starciu łuczników zastosuj formację chmury; aby nie dać się otoczyć, wykorzystaj formację krętej rzeki; aby pokonać straż przednią wroga, zablokuj jej drogę przemarszu; jeśli przegrywasz, otocz .…; ruszając na ratunek, zastosuj formację wzajemnego przekazu; kiedy zapanuje wrzawa, zmyl wroga nieładem w swoich szeregach; atakując .… zastosuj .…..; atakując rozproszone oddziały, zastosuj lekkozbrojnych; atakując wroga na wzniesieniu, zastosuj taktykę oblężenia miasta .…. terenie .… zastosuj formacje kwadratu; atakując wzniesienie, uderzaj po linii prostej.8
Fragment drugi
Oryginał 2.
孫子曰:“凡地之道,陽為表,陰為裡,直者為綱,術者為紀。紀綱則得,陣乃不惑。直者毛產,術者半死。9
Przekład 2.1.
Sun Pin said: “As for the Tao of terrain, yang constitutes the exterior; yin constitutes the interior. The direct constitutes the warp; techniques constitute the woof. When the woof and the warp have been realized, deployments will not be confused. The direct (traverses land where) vegetation thrives; techniques (take advantage of where) the (foliage is) half dead.10
Przekład 2.2.
Sun Bin said:
“Generally speaking, with respect to the various kinds of grounds, I regard the sunny side as the exterior and the shady side as the interior; the big roads as the major links and the paths as the minor links. He who knows the distribution of the roads and paths will not be confused when he sends his army to the battlefield and sets up his formations. Major roads are advantageous to military action while narrow winding paths pose many inconveniences.11”
Przekład 2.3.
– Niezależnie od terenu – rzekł Sun Bin – to co jest oczywiste, łatwo dojrzeć; to co niejasne, dojrzeć trudno. Działania bezpośrednie są jak osnowa; ruch wymagający sprytu jest jak wątek tkacki. Mając do dyspozycji osnowę taką i wątek, można podejmować decyzje bez wahania. Jeśli podejmiesz działania bezpośrednie, roślinność bujnie się rozrośnie, jeśli użyjesz sprytu – na wpół obumrze12
Myślę, że takie objaśnienie pozwoli wielu osobom spojrzeć innym (chłodniejszym) okiem na przekłady starożytnego piśmiennictwa chińskiego.
1 Sprawa jest prosta kiedy pada liczebnik, ale najczęściej nie pada.
2 Jiang Yubin (red.), Sun Zi yi zhu (Sun Tzu z komentarzem i tłumaczeniem), Harbin: Heilongjiang People’s Publishing House, 2003, s. 21.
3 Sun Tzu i inni, Sztuka wojny i 36 forteli, Jarek Zawadzki (tłum.), Seattle: CreateSpace, 2012, s. 33.
4 Erozja zniszczyła deszczułki bambusowe, na których był spisany. Aby odczytanie tekstu Sun Bina było jeszcze trudniejsze, nici, którymi owe deszczułki były powiązane, uległy kompletnemu rozkładowi, tak więc pierwsi uczeni, którzy zetknęli się z tym tekstem, mieli przed sobą zniszczoną działaniem wilgoci stertę bambusowych deseczek, które musieli ułożyć w koherentną całość.
5 Sun Bin, Sun Bin bing fa zhu yi (Sztuka wojny wg Sun Bina z komentarzem i tłumaczeniem), Deng Zezong (tłum.), Pekin: Liberation Army Press, 1986, s. 52–53.
6 Sun Bin, Sun Pin military methods, Ralph D. Sawyer i Mei-chün Sawyer (tłum.), History and Warfare, Boulder: Westview Press, 1995, s. 146–147.
W pogoni za (wrogim) wojskiem, zastosuj formację wydłużoną;
Stosując opór i ograniczenia, umęcz ich niech opadną z sił.
Aby wykorzystać oddziały, użyj formacji … wprowadzającej niebezpieczeństwo.
Przystąp do bitwy na strzały, stosując formacje chmury.
Broń się (przed wrogiem) i otocz go formacją zagmatwaną i płynącą.
Pojmij zaciekły dziób (wroga), zacieśniając okrążenie.
Atakuj już-pokonanego otaczając go i pojmując.
Spiesząc na ratunek wojskom, zastosuj formację bliską.
W zaciekłej walce zastosuj przemienne szeregi.
Zastosuj ciężkozbrojnych, aby zaatakować lekkozbrojnych.
Zastosuj lekko(zbrojnych), aby zaatakować rozproszonych.
Atakując wysokie zbocza gór, zastosuj “układ murów.”
Na terenie … zastosuj (formację) kwadratu.
Mając przed sobą wzniesienia i angażujesz (swe siły), zastosuj formacje przeszywania …
7 Sun Zi, Sun Bin, Sun Zi: the art of war ; Sun Bin: the art of war, Wu Rusong i in. (tłum.), Beijing: People’s China Publishing House, 1996, s. 106–107.
Zastosuj formację suo* (od tłumacza: Znak * wskazuje na to, że znaczenie nie jest jasne. Podobnie w dalszej części tego rozdziału), aby zaatakować wroga, a formację qiuni* aby go zmęczyć. Kiedy dojdzie do wymiany strzałów z łuku, zastosuj formację yun.* Odeprzyj okrążenie wroga dzięki formacji yingwei (prawdopodobnie rodzaj formacji wydłużonej – red.). Uderz na straż tylną za pomocą formacji hesui (prawdopodobnie rodzaj formacji blokującej drogi i przesmyki – red. ). Pognaj z posiłkami dla przyjaznych wojsk w potrzebie, stosując formację pifu*. Zastosuj formację cuohang (prawdopodobnie rodzaj formacji przestawnej – red. ), by domagać się walki. … Użyj lekkiego oddziału, aby zniszczyć niedobitki wroga. Zastosuj formację xingcheng (rodzaj sprzętu pozwalającego wojsku walczyć z wrogiem, który zajął pozycję na wzniesieniu – ed.) szturmując miasto otoczone murem. . … Stając naprzeciw wroga znajdującego się na wzniesieniu, zastosuj formację gui (gui jest to wykonany z nefrytu przedmiot rytualny jaki dzierżyli królowie w dawnych czasach; jest on okrągły u góry a kwadratowy u dołu – red.)
8 Sun Tzu i inni, Sztuka wojny i 36 forteli…, s. 101.
9 Sun Bin, Sun Bin…, s. 34.
10 Sun Bin, Sun Pin…, s. 113.
Sun Pin rzekł:
– Co się tyczy Tao terenu, yang stanowi stronę zewnętrzną; yin zaś wewnętrzną. Bezpośrednie [tereny – J.Z.] stanowią osnowę; techniki zaś stanowią wątek tkacki. Kiedy zdamy sobie sprawę z osnowy i wątku, nie pogubimy się w zastosowaniu. Bezpośrednie (przechodzą przez ziemie gdzie) rośnie bujna roślinność; techniki (wykorzystują te, gdzie roślinność jest już) na wpół martwa.
11 Sun Zi i Sun Bin, Sun Zi…, s. 96.
Sun Bin rzekł:
– Ogólnie rzecz biorąc, jeśli chodzi o różne typy terenu, uważam stronę słoneczną jako zewnętrzną a ocienioną stronę jako wewnętrzną; duże drogi mam za główne szlaki a ścieżki – za szlaki pomniejsze. Kto zna układ dróg i ścieżek, ten się nie pogubi, wysyłając swe wojska na bitwę oraz ustawiając formację. Główne szlaki są korzystne dla działań militarnych, podczas gdy wąskie kręte ścieżki pełne są niedogodności.
12 Sun Tzu i inni, Sztuka wojny i 36 forteli…, s. 89.